Қазақстан Республикасы психологтарының этикалық кодексі

Мазмұны 

Алғы сөз

Кіріспе

Жалпы принциптері

Этикалық стандарттар 
1. Жалпы стандарттар 
2. Тестілеу, диагностика және интервенциялық 
3. Жарнама және басқа да көпшілік алдында сөз сөйлеу
4. Психологиялық кеңес беру
5. Ішкі әлем және құпиялылық құқығы
6. Оқыту, тренингтер, супервизия, материалдарды зерттеу және жариялау
7. Этикалық мәселелерді шешу

Алғы сөз

Қазақстан психологтарының кәсіби қызметінің алуан түрлілігі мен қиындығын көрсететін «Қазақстан психологтарының этикалық кодексі» жобасы.

Жоба америкалық психологиялық қауымдастықтың этикалық кодексі (1995), Ресейлік психологтардың этикалық кодексі (1998), Германия психологтарының кәсіби этика кодексі (1999) және «Қайнар» университетінің практикалық психологының кәсіби этика кодексі (1999) негізінде дайындалды. Психология ғылыми пән ретінде басқа ғылымдардан бұрын адамның ішкі әлемін, адамның мінез-құлқы туралы білімін қарастыра бастады. Сондықтан Қазақстан Республикасы психологтарының жоғары этикалық стандарттарға сай болуы, жалпыадамзаттық құндылықтарға ие болуы және өз әрекеттері үшін жауапкершілік алуы өте маңызды. Қазақстан Республикасы психологтарының Этикалық кодексінің кіріспесі психологиялық қызметтің мәнін, шекарасын, әлеуметтік маңыздылығын анықтауға, олардан туындайтын кәсіби психологтың іскерлік және адамгершілік қасиеттеріне қойылатын талаптарды белгілеуге бағытталған. Кодекс қоғамды психологиялық білімдерді бақылаусыз және біліксіз пайдаланудың жағымсыз салдарларынан қорғауға және психологтар мен психологияны беделін түсіруден және манипуляциядан қорғауға көмектеседі. Қазақстан Республикасы психологтарының этикалық кодексі кіріспеден, алты жалпы қағидаттан және арнайы этикалық стандарттан тұрады. Кіріспеде осы Кодекстің мақсаттары мен міндеттері, оны құру, рәсімдік мәселелерді шешу қосымшалары талқыланады. Жалпы қағидалар психологияның жоғары идеалдарын бекітуге арналған негізгі мақсаттарды мәлімдейді. Жалпы қағидаттар міндетті ережелер болып табылмаса да, олар этикалық әрекеттердің және этикалық стандарттарды түсінудің негізі ретінде қарастырылуы мүмкін.

Этикалық стандарттар кәсіби психологиялық жұмыстың міндетті ережелерін белгілейді. Этикалық стандарттардың көпшілігі психологиялық қызметтің әртүрлі түрлеріне қолданылады, бірақ оларды жүзеге асыру нақты жағдайлармен анықталуы тиіс. Этикалық стандарттар кәсіби психологиялық қызметтің адамгершілік маңызды қырларын анықтайды. Ескерілмеген жағдайлар мен мәселелерді психолог кәсіби жауапкершілік сезіміне сүйене отырып шешуі тиіс. Этикалық кодекс нормаларын сақтау Қазақстан психологтарының Ұлттық қауымдастығына мүшеліктің міндетті шарты болып табылады. Психологиялық қызметпен айналысатын, бірақ Қазақстан психологтарының Ұлттық Ассоциациясының мүшелігіне кандидат немесе нақты мүшелері болып табылмайтын психологтар, студенттер мен адамдар Этикалық кодекстің нормалары оларға қоғамдық бағалау /аккредиттеу/ олардың ғылыми және кәсіби қызметі кезінде қолданылуы мүмкін екендігін білдіруі тиіс. Бұл этикалық Кодекс психологияға қатысы бар қызмет түрлеріне ғана қолданылады. Оларға клиникалық және консультациялық психологиялық практика, тренинг және супервизорлық, тестілік және өлшеу әдістемелерін құру, тестілер мен өлшеулер жүргізу, оқыту консультациясы мен ұйымдастырушылық консультация беру, әлеуметтік араласулар жүргізу, әкімшілік ету және басқа да осындай сабақтар жатады. Кәсіби қызметтің бұл түрлері осы этикалық кодекстің әрекетіне жатпайтын адам ретінде ғана психологтың қызметінен нақты бөлінуі тиіс. Этикалық Кодекс Қазақстан психологтарының Ұлттық қауымдастығы мен оны қабылдайтын басқа да ұйымдардың қызметіне кәсіби мінез-құлық нормаларын енгізуге бағытталған. Этикалық кодекстің бұзылуы құқықтық теріс қылық болып табылмайды, өйткені этикалық кодекстің нормалары заң күшіне ие емес. Алайда этикалық кодекс нормаларын бұзу белгілі бір заңды рәсімдерді жүргізу кезінде дәлел ретінде қолданылуы мүмкін. Кәсіби мінез-құлық туралы шешім қабылдаған кезде қазіргі заңдарға қосымша психологтар осы этикалық Кодексті басшылыққа алуы тиіс. Егер этикалық кодекстің мінез-құлық стандарттары заңда талап етілгеннен жоғары болса, онда психологтар жоғары стандартқа сай болуы тиіс. Қазақстан психологтарының Ұлттық қауымдастығы психолог этикалық кодексті бұзған жағдайда мынадай санкциялар қолдана алады: қоғамдық кемсіту, Қазақстан психологтарының Ұлттық Қауымдастығының мүшелерінен шығару, барлық мүдделі тараптарға бұзушылық туралы хабарлама. Этикалық кодекс елеулі бұзылған жағдайда қауымдастық психологты сотқа тарта алады. Этикалық кодекстің нормаларын бекіту үшін және оларға сәйкес Қазақстан психологтарының Ұлттық қауымдастығы сотта қоғамдық айыптаушы немесе қорғаушы ретінде әрекет ете алады. Қазақстан психологтарының Ұлттық қауымдастығы қорғаушы ретінде психологтың іс-әрекетін қорғап, тиісті мемлекеттік органдармен бірлесіп психологиялық сараптама жүргізе алады. Этикалық кодексті енгізу және даулы этикалық мәселелерді шешу үшін Қазақстан психологтарының Ұлттық қауымдастығы психологиялық қызметте этикалық нормаларды сақтау жөніндегі қоғамдық комиссияға ие болады.

Жалпы принциптері 

Психологтар зерттеулерге негізделген сенімді және сенімді ғылыми білімді әзірлеумен айналысады. Олар бұл білімді адам тәртібінің түрлі контекстінде пайдалана алады. Олардың міндеттеріне мінез-құлық туралы білімді кеңейту және бұл білімді қоғам мен индивидтің өмір сүру жағдайын жақсарту үшін қолдану кіреді. Психологтар зерттеу, оқыту және жарияланымдағы сөз бостандығына көп көңіл бөледі. Психологтар қоғамда мінез-құлық туралы құзыретті пікірлерді дамыту үшін бар күш-жігерін салады. Этикалық кодекс психологтар кәсіби және ғылыми жұмыста басшылыққа алуы тиіс құндылықтар жүйесін құруды мақсат етіп қояды. Бұл Кодекс Жалпы қағидаттарды, сондай-ақ психологтар кездесетін көптеген мәселелерді шешу жолдарын енгізу міндеттерін көздейді. Бұл кодекстің негізгі міндеті психологтар жұмыс істейтін жеке тұлғалар мен топтардың жағдайын жасайды және қорғайды, сондай-ақ психологтың кәсіби іс-әрекетінің жағдайы мен қорғалуын қарастырады. Әрбір психологтың жеке жауапкершілігі өз жұмысының барынша жоғары стандарттарын қолдау болып табылады. Психологтар адам мен қоғамның құқықтарын құрметтейді және қорғайды. Психологиялық жұмыста этикалық стандарттардың динамикалық жүйесін дамыту кәсіби қызметтегі этикалық мінез-құлық үшін тұрақты жауапкершілікті талап етеді. Этикалық мінез-құлық студенттердің, супервизорлардың, жұмыс берушілердің этикалық қағидаттарына оқытуды және этикалық мәселелерді шешу үшін осы қағидаттарды әріптестердің арасында таратуды көздейді.

А принципі. Құзыреттілік

Психологтар стандарттарды арттыру және өз жұмысының құзыреттілік шекарасын анықтау үшін барлық күш-жігерін жұмсайды. Олар тек сол қызметпен шұғылданады және олардың құжатпен расталған біліктілігі мен жеке тәжірибесі бар әдістерді ғана пайдаланады.

Психологтар адамдар тобын оқыту, қызмет көрсету немесе зерделеу үшін қажетті құзыреттілік көбінесе осы топтардың сипаттарына байланысты екенін түсінеді. Кәсіби стандарттар мен нормалар әлі әзірленбеген қызмет салаларында психологтар жоғары жауапкершілік танытады және олар жұмыс істейтіндердің әл-ауқатын қорғау үшін барлық мүмкіндіктерді жасайды. Олар өз қызметінің салаларына қатысты өз біліктілігін үнемі жоғарылатады. Психологтар ғылыми, кәсіби, техникалық және әкімшілік материалдарға назар аударады және оларға тиісті қолдану табуға тырысады.

Б принципі. Адалдық

Психологтар ғылымда, оқуда және тәжірибеде тәртіптілікті сақтайды. Өз қызметінде психологтар адал, мейірімді және басқаларға құрметпен қарайды. Өзінің біліктілігі, жұмысы, зерттеу және оқыту туралы хабарламаларда психологтар жалған, қате немесе дұрыс емес мәлімдеме жасамауы тиіс.  Психологтар өздерінің жеке құндылықтарын, мұқтаждарын, нанымдарын және олардың қызметіне әсер етуі мүмкін шектеулерді жақсы түсінуі тиіс. Өз жұмысының тиімділігі үшін психологтар басқалардың кәсіби рөлін анықтауға және осы рөлдерге сәйкес өзін-өзі ұстауға тырысады. Психологтар дұрыс емес және ықтимал қауіпті екі мағыналы қарым-қатынастардан аулақ болуға тырысады.

В принципі. Кәсіби және ғылыми жауапкершілік

Психологтар жұмыстың кәсіби стандарттарын қолдайды, өзінің кәсіби және ғылыми қызметі үшін жауапты болады. Психологтар пациенттердің, клиенттердің немесе басқа реципиенттердің мүдделерін жақсы қанағаттандыру үшін басқа кәсіпқойлармен және әлеуметтік институттармен кооперацияланады. Психологтың моральдық стандарттары мен нормалары басқа адамдар сияқты, бұл нормалар кәсіби жауапкершілікті жоққа шығара алатын немесе психология мен психологтарға деген қоғамдық сенімді азайтатын жағдайларды қоспағанда, жеке іс болып табылады. Психологтарға ғылыми және кәсіби ізденістердің этикалық жағы немқұрайлы емес. Қажет болған жағдайда, психологтар әдепсіз әрекеттердің алдын алу немесе болдырмау үшін әріптестерімен кеңес береді. 

Г принципі. Адам құқықтарын құрметтеу

Психологтар барлық адамдардың негізгі құқықтарына, ар-намысы мен абыройына құрметпен қарайды.  Олар адамдардың ішкі әлемге, құпиялыққа, өзін-өзі анықтауға және дербестікке құқықтарын құрметтейді, бірақ олардың заңды міндеттері осы құқықтарды іске асыруға қайшы келуі мүмкін деген есеп береді. Психологтар жасына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, дініне, жыныстық бағдарына, ауруларына, тіліне және әлеуметтік-экономикалық мәртебеге байланысты мәдени, жеке және рөлдік айырмашылықтарды түсінеді. Психологтар бұл факторлардың өз жұмысына әсерін азайтуға тырысады және қандай да бір кемсітушілік практикаға саналы түрде қатыспайды.

Д принципі. Адамның салауаттылығы туралы қамқорлық

Психологтар өзара іс-қимыл жасайтын адамдардың әл-ауқатына қамқорлық жасайды. Психологтар өз кәсіби іс-әрекеттерінде өз клиенттерінің, студенттердің, супервизорлардың, зерттеуге қатысушылардың және басқа да қатыстырылған адамдардың әл-ауқаты мен құқықтарын ескереді. Психологтардың міндеттері этикалық нормаларға қайшы келген жағдайда, психологтар зиян келтірмеуді басшылыққа ала отырып, осы қақтығыстарды шешуге тырысады. Психологтар шын мәнінде психология беретін немесе осы мамандыққа жататын басқа адамдарға әсер етуді ешқашан ұмытпайды. Олар кәсіби қызметте және одан тыс жеке мақсатта осы әсерді пайдаланбайды.

E принципі. Әлеуметтік жауапкершілік

Психологтар жұмыс істейтін және тұрғылықты қоғам алдындағы өзінің кәсіби және ғылыми жауапкершілігін сезінеді. Олар қоғамның ақпараттандырылуын арттыру үшін психологиялық білімді танымал етуге тырысады. Психологтар адамның азабын азайту үшін бәрін жасайды. Зерттеу барысында олар ең алдымен адамдардың әл-ауқаты мен психологиялық білімді тереңдету туралы қамқорлық жасайды. Психологтар жұмыс нәтижелерін дұрыс пайдаланбауды қарастырады. Психологтар заңға сәйкес, әлеуметтік динамиканы пациенттердің, клиенттердің және жұртшылықтың мүдделеріне қызмет ету үшін дамытуға тырысады.

Этникалық стандарттар

1. Жалпы стандарттар

Жалпы стандарттар барлық психологтардың практикалық және ғылыми қызметінде қолданылады.

1.01. Этикалық кодекстің қолданылуы
Психологтың қызметі осы этикалық стандарттарға жатады, егер бұл қызмет психологтың функционалдық міндеттеріне байланысты болса немесе мәні бойынша психологиялық болып табылса. Психологиялық міндеттермен байланысты емес және оларға көрсетілмейтін жеке қызмет осы этикалық кодекстің қаралу нысаны болып табылмайды.

1.02. Кәсіби және ғылыми қызмет. 
Психологтар диагностикамен, психокоррекциямен, зерттеулермен, супервизия жүргізумен, оқытумен, кеңес берумен және басқа да психологиялық қызметпен нақты белгіленген кәсіби шекаралар шеңберінде ғана айналысады.

1.03. Құзыреттілік шекаралары.
А. Психологтар алынған біліммен, біліктілікті арттырудың әртүрлі түрлерімен және тиісті кәсіби тәжірибемен анықталатын өзінің кәсіби қызметімен тек өз құзыреттілігі шегінде айналысады.

Б. Психологтар өзінің кәсіби қызметін жаңа салаларда немесе жаңа әдістемелерді пайдалана отырып, құзыретті адамдармен тиісті зерделеуден, оқытудан, супервизиядан және/немесе кеңес бергеннен кейін ғана жүзеге асырады.

1. Дайындықтың қолайлы стандарттары әлі әзірленбеген өз қызметінің сол салаларында психологтар өз жұмысының құзыреттілігін арттыру және клиенттерді, студенттерді, зерттеуге қатысушыларды және басқа да адамдарды ықтимал зияннан қорғау үшін барлық мүмкіндіктерді жасайды.

1.04. Біліктілік деңгейін арттыру. 
Оқытумен, терапиямен, зерттеумен, ұйымдастырушылық кеңес берумен немесе басқа да кәсіби қызметпен айналысатын психологтар осы қызметте психологиялық білімнің жоғары деңгейін қолдайды және өз дағдыларын жетілдіруді үнемі қадағалайды.
1.05. Ғылыми және кәсіптік қорытындылар үшін негіздеме 
Ғылыми немесе кәсіби қорытындылар жасай отырып, психологтар тек қана ғылыми білімге негізделеді.
1.06. Психологиялық жұмыстың мәні мен нәтижелерін сипаттау.
А. Кез келген жұмыста психологтар өз жұмысының тұтынушыларына түсінікті тілді пайдаланады.
Б. Егер қандай да бір себептер бойынша (алынған нәтижелерді жарияламау туралы келісім-шарт, нәтижелерді белгілі бір адамдар тобына хабарламаудың заңсыздығы) психологтар ақпаратты кімге қажет және кімге жататын адамдарға хабарлай алмаса, онда олар осы адамдарды немесе адамдар тобын осы ақпаратты пайдаланудың мүмкін еместігі туралы алдын ала ескертуге тиіс.
1.07. Жеке айырмашылықтар 
Жасы, жынысы, ұлты, діни ұстанымы, жыныстық бағдар, қандай да бір физикалық немесе психикалық бұзылу, тілі немесе әлеуметтік-экономикалық мәртебесі сияқты жеке айырмашылықтарды маңызды рөл атқаратын психологиялық жұмыстар үшін психологтардың осы ерекшеліктерді есепке алуы және осы жұмысқа сәйкес біліктілігі талап етіледі.
1.08. Басқа адамдардың құқықтарын құрметтеу. 
Өзінің кәсіби қызметінде психологтар басқа адамдардың өздерінің жеке пікірлері мен моральдық нормаларына ие болу құқықтарына құрметпен қарайды.
1.09. Кемсітпеушілік. 
Психологтар өзінің кәсіби қызметіндежасы, жынысы, ұлты, діни нанымы, жыныстық бағдар, қандай да бір физикалық немесе психикалық бұзылулар, тілі, әлеуметтік-экономикалық мәртебесі немесе өзге де белгісі негізінде қандай да бір кемсітушіліктен толық қашады.

1.10. Жыныстық қол сұғушылық. 
Психологтар өз клиенттері мен пациенттеріне жыныстық қол сұғылмаушылықты құрметтейді және оның бұзылуына жол бермейді.

1.11. Өзге де қол сұғушылық. 
Психологтар жұмыс істейтін және кәсіби қарым-қатынасқа түсетін адамдардың ар-намысы мен қадір-қасиетін қорлауы немесе қорлауы мүмкін іс-әрекеттерді жүзеге асыруға құқығы жоқ.
1.12. Жеке мәселелер мен қақтығыстар. 
А. психологтардың өздерінің жеке мәселелері кәсіби қызметтің тиімділігіне әсер етуі мүмкін. Сондықтан олар осы мәселелер әсер етуі және осы қызметке қосылған адамдарға қандай да бір зиян келтіруі мүмкін қызметтен қашады.
Б. Сонымен қатар, психологтар кәсіби қызметті жүзеге асыруға кедергі болуы мүмкін өзінің жеке мәселелерін ерте кезеңдерде тану үшін барлық мүмкін болатын жағдайларды жасауға міндетті.

В. өзінің кәсіби міндеттерін жүзеге асыруға тұлға аралық кедергілерді жою үшін психологтар кәсіби көмекке және қолдауға жүгінеді және түзету уақытында олардың кәсіби міндеттеріне қойылатын шектеулерді нақты анықтайды.

1.13. Зиян келтірмеу.
Психологтар өз кәсіби қызметінің жағымсыз салдарын болдырмау және олардың ісі бар адамдарды құтқару немесе қорғау үшін барлық қажетті нәрсе жасайды.

1.14. Психологиялық білімді дұрыс қолданбау.
Психологиялық білімнің күшін және оның адамдардың өміріне әсер ету қабілетін мойындай отырып, психологтар психологиялық білімдерді дұрыс пайдаланбаудың алдын алу үшін барлық мүмкіндіктерді жасайды.

1.15. Психологтардың қызмет нәтижелерін дұрыс қолданбау. 
А. Психологтар нәтижелері психологияның беделін түсіру үшін пайдаланылуы мүмкін қызметке қатыспайды.

Б. Егер психологтарға олардың кәсіби психологиялық қызметінің нәтижелерін дұрыс пайдаланбау туралы белгілі болса, олар жіберілген қателіктерді жою немесе түзету үшін барлық мүмкіндіктерді жасайды.

1.16. Қатынастарды пайдалану. 
А. Психологтар супервизияны, олардың жұмысын бағалауды немесе әріптестеріне қатысты жоғары мәртебемен ұштасқан басқа да қызметті жүзеге асыратындарды пайдаланбайды. Мұндай адамдарға супервизацияланған, жұмысқа жалданған студенттер, эксперимент қатысушылары, клиенттер мен пациенттер жатады.

Б. Психологтар студенттермен немесе супервизирленушілермен жыныстық қатынасқа түспейді, өйткені мұндай қатынастар, ең алдымен, пайдалану болып табылады.
1.17. Әріптестермен кеңес беру және өзара іс-қимыл. 
Психологтар өз клиенттерінің мүдделерін ескере отырып, олардың келісімімен және заң негізінде ғана қажетті консультациялар мен өзара іс-қимылды ұйымдастырады.
1.18. Үшінші тараптың жұмысқа қосылуы. 
Үшінші тараптың жұмысына қатысқан кезде психолог әрбір Тараптың рөлін неғұрлым егжей-тегжейлі нақтылауға ұмтылуы тиіс. Бұл психологтың психокорректорретінде кеңес берушіні ұйымдастыру, диагностика немесе сарапшы ретіндегі рөлін анықтау, сондай-ақ көрсетілетін қызметтерді, алынатын ақпаратты және құпиялықтағы мүмкін болатын шектеулерді түсіндіру.
1.19. Субординация қатынастары. 
Психологтар өздерінің қарамағындағыларға, супервизацияланған ассистенттеріне тек осы адамдар өз бетінше немесе бақылаумен әрекет ете ме, жоқ па, өз білімі, тәжірибесі мен дайындығы негізінде құзыретті орындай алатын жауапкершілікпен ғана беріледі.

1.20. Кәсіби және ғылыми құжаттарды жүргізу. 
Психологтар өз кәсіби және ғылыми жұмыстарын сабақтастық, статистикалық өңдеу және осы бағыттағы одан әрі қызметті жеңілдету мақсатында, сондай-ақ басқа инстанцияларда жұмыс мерзімін көрсету мүмкіндігін тиісті түрде құжаттайды.
1.21. Жазбалар мен деректер. 
Өз жұмысын тіркеген кезде психологтар заңды және осы этикалық кодексті басшылыққа алады. 
1.22. Төлем және қаржылық мәселелер.  
Еңбекақы төлеу мәселелерін кәсіби немесе ғылыми қатынастарды белгілеу кезеңдерінде шешу керек.

2. Тестілеу, диагностика және интервенциялық

2.01. Кәсіби контексте тексеру, диагностика және араласу
А. Психологтар тексеруді, Диагностикалық жұмыстарды және араласуды нақты анықталған кәсіби қатынастар шеңберінде ғана жүзеге асырады.
Б. Психологиялық қорытындылар, есептер мен ұсыныстар жеке әңгімелесулерде, бақылауларда, эксперименттерде, сондай-ақ тестілеу кезінде жиналған ақпарат негізінде құрылады.
2.02. Құзыреттілік және психологиялық құралдарды дұрыс қолдану

А. Кез келген психологиялық құралдарды пайдалана отырып, сұхбат, сауалнама, тест немесе өзге де әдістеме болсын, психологтар осы құрал қойылған міндеттерді шешу үшін барабар екеніне және оны пайдалану кезінде оның қолданылу шекаралары ескерілетініне сенімді болуы тиіс.

Б. Психологтар өз құралдарын дұрыс пайдаланбаудың алдын алу үшін барлық мүмкіндіктерді жасайды.

2.03. Психологиялық құралдарды құру
Психологиялық құралдарды құрумен жұмыс істейтін психологтар бұл үшін стандарттау, валидизация, дизайн, айырмашылықты жою тәсілдері және осы құралды қолдану бойынша кәсіби ұсыныстарды әзірлеу туралы ғылыми процедуралар мен қазіргі заманғы кәсіби түсініктерді пайдаланады.

2.04. Тұтас популяция мен субпопуляциялардағы құралдарды пайдалану
А. Құралдарды пайдаланатын психологтар шынайылық, валидизация, стандарттау шекарасын және басқа да қолдану ерекшеліктерін біледі.

Б. Психологтар индивидке қатысты диагностика мен болжам туралы мәселе тұрған кезде оның көмегімен алынған мәліметтерді интерпретациялау мен құралдарды қолданудағы шектеулерге ерекше назар аударады.

В. Психологтар психологиялық техника немесе құралдар мүлде барабар пайдаланылуы мүмкін емес немесе оларды пайдалануға тиісті шектеулер қойылуы тиіс жағдайларды анықтау үшін барлық мүмкіндіктерді жасайды. Бұл әсіресе жасы, жынысы, нәсілдік және ұлттық тиістілігі, діни сенімі, жыныстық бағдар, физикалық немесе психикалық бұзылулар, Тіл және әлеуметтік-экономикалық мәртебе сияқты жеке ерекшеліктер болуы мүмкін жағдайларға қатысты.

2.05. Деректерді түсіндіру 
Деректерді интерпретациялау кезінде, соның ішінде автоматтандырылған интерпретациялар кезінде психологтар психологиялық қорытындыға немесе интерпретацияның дұрыстығына әсер етуі мүмкін аспаптармен, сондай-ақ сыналушылармен байланысты барлық факторларды ескеруге тырысады. Психологтар психологтардың түсіндірмелерінің анықтығына немесе шектеулеріне әсер ететін кез келген маңызды факторларды атап өтеді.

2.06. Психологиялық құралдарды білікті емес пайдалану
Психологтар өз жұмысында психологиялық құралдарды біліксіз пайдалануға жол бермейді.

2.07. Дұрыс емес және ескірген тесттер нормалары
А. Психологтар қойылған тапсырманы шешу кезінде ескірген тест нормаларында немесе деректерде баға, ұсыныстар және қорытынды жасамайды.
Б. Сондай-ақ, психологтар қойылған міндетті шешу үшін дұрыс емес тестерде және /немесе өлшемдерде өз пікірлерін жасамайды.

2.08. Тестілік бағалар мен интерпретация жасау. 
А. Басқа кәсіпқойлар арасында психологиялық құралдарды тарататын психологтар осы құралдарды пайдалану үшін мақсаттарды, нормаларды, валидтілікті, шынайылықты, процедуралардың қолданылуын және қажетті біліктілігін дәл көрсетуі тиіс.
Б. Психологтар есептеу мен түсіндіруді өздері жүргізбегеніне немесе басқалармен жасағанына қарамастан, құралдарды дұрыс қолдану мен интерпретациялау үшін жауапты болады.

2.09. Алынған нәтижелерді түсіндіру
Зерттеу нәтижелері психолог, ассистент немесе автоматты режимде зерттеу жүргізілгеніне қарамастан, клиенттерге қол жетімді деңгейде түсіндірілуі тиіс.
2.10. Психологиялық құралдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
Психологтар заңға, осы Этикалық кодекстің міндеттемелері мен стандарттарына сәйкес психологиялық құралдардың тұтастығы мен қауіпсіздігін сақтау үшін барлық мүмкіндіктерді жасайды.

3. Жарнама және басқа да көпшілік алдында сөз сөйлеу.

3.01. Көпшілік алдында сөз сөйлеуді анықтау
Психологтар осы Этикалық кодексті психология саласындағы кәсіби қызметпен байланысты көпшілік алдында сөйлеуде басшылыққа алады. Көпшілік алдында сөз сөйлеулер тек ақылы немесе тегін жарнамамен шектелмейді,олар сондай-ақ брошюраларды, газет және ғылыми мақалаларды, резюме немесе curricula vitae, mass media сұхбат, дәрістер, ауызша сөйлеу және кез келген жарияланған материалдарды қамтиды.

3.02. Жалған немесе дұрыс емес тұжырымдардан аулақ болу
А. Психологтар көпшілік алдында сөз сөйлегенде қате айтпайды, тексерілмеген ақпаратты пайдаланбайды, өз мамандығына қатысты адамдарды адастырмайды. Психологтар: 1) өзінің біліміне, тәжірибесіне және құзыреттілігіне, 2) Өзінің ғылыми дәрежелеріне, 3) өзінің қандай да бір қызметке кәсіби тартылуына, 4) өзінің жарияланымдары мен зерттеу табыстарына қатысты жалған және дұрыс емес пікірлерді көпшілік алдында жасамайды. Б. Өзінің кәсібилігін растау үшін психологтар мемлекет пен Қазақстан психологтарының Ұлттық қауымдастығы қолда бар біліктілік туралы куәлік ретінде ресми мойындайтын құжаттарды ғана пайдаланады.
3.03. Бұқаралық ақпарат құралдарында сөз сөйлеу
Бұқаралық ақпарат құралдарында сөз сөйлеу кезінде психологтар: 1) олардың айтқан пікірлері тиісті психологиялық әдебиет пен практикаға негізделген, 2) жасалған сөздер осы этикалық кодекске сәйкес келетініне сенімді болуы тиіс.

4. Психологиялық кеңес беру

4.01. Қарым-қатынастар орнату

А. Психолог пен клиент арасында қарым-қатынас орнатқан кезде кеңес беру формасын, құпиялылық шекарасын және қаржылық мәселелерді мүмкіндігінше ертерек талқылау қажет.

Б. Егер психологтың жұмысына супервизор қатысса, онда бұл факт, егер ол осы жағдайға жауапты болса, супервизордың тегі, аты және әкесінің аты көрсетіле отырып, алдыңғы талқылауда айтылады.

В. Егер психолог-кеңесші студент-интерн болса, онда клиент те бұл туралы хабардар етіледі.

Г. психологтар қандай да бір түсініспеушілікті болдырмау үшін алдағы кеңес беру туралы клиенттердің барлық сұрақтарына жауап беру үшін олардың күш-жігерінің барлығын қабылдайды.

4.02. Психологиялық кеңес беруге саналы келісім
Психологтар қатысушылар үшін түсінікті тілді пайдалана отырып, кеңес беруге немесе осындай рәсімдерге қолайлы саналы келісім алады. Берілген келісімнің мазмұны көптеген жағдайларға байланысты болады; алайда, саналы келісім жалпы түрдегі тұлғаның жеке басын көрсетеді:

1) келісім беруге қабілетті; 
2) барлық процедураларға қатысты маңызды ақпарат алды;
3) еркін ерік білдіру негізінде бөгде басусыз өз келісімін берді және 4) осы келісім дұрыс ресімделген.

4.03. Жұппен және отбасымен қарым-қатынас
А. психологтар арасында белгілі бір қатынастар бар бірнеше адамға (мысалы, күйеуі мен әйелі, ата-анасы мен балалары) қызмет көрсетуге келіскен жағдайларда, психологтар басынан бастап (1) индивидтердің қайсысы клиент болып табылады және (2) Әр индивидпен психологтың қандай қарым-қатынасы болады. Бұл түсінік психологтың рөлін және ұсынылатын қызметтер мен ақпаратты пайдалану мүмкіндігін қамтиды.

Б. психолог клиенттермен және басқа да жетекшілік ететін адамдармен, әлеуетті қарама-қайшы рөлдермен (мысалы, ерлі-зайыптының отбасылық кеңесшісі және неке бұзу процесінде бір Тараптың куәгері) айналысқаннан кейін, ол осы рөлдерде қолайлы таңдау жасауы тиіс.

4.04. Клиенттермен психологиялық жұмысты жүзеге асыру
Психикалық денсаулыққа қатысты қолдау алған адамдарға қызмет көрсету туралы шешім қабылдау кезінде психологтар үшінші тарап ретінде (1.18), олар қолданатын әдістерді және олардың клиенттің әл-ауқатына әсерін мұқият өлшейді. Психологтар бұл мәселелерді түсініспеушілік немесе психокоррекциялық қызмет көрсететін адамдармен қақтығыс қаупін азайту үшін және психокоррекциялық процесті бұзбау үшін клиенттермен талқылайды.

4.05. Клиенттермен жыныстық жақындыққа жол бермеу

Психологтар кеңес беретін клиенттермен жыныстық қатынасқа түспейді. 
4.06. Психологиялық көмекті тоқтату
А. Психологтар психологтың ауруы, қайтыс болуы, оның жұмысқа қабілеттілігінің жоғалуы, клиенттің көшуі немесе оның қаржылық шектеулері туындаған олардың қызметтері күтпеген жағдайда клиенттерге кеңес беруді жалғастыру мүмкіндігін жоспарлап отыр.
Б. Егер клиент пен психолог арасындағы қарым-қатынас келісім-шартпен немесе жалдау туралы шартпен анықталса, психологтар келісім-шарт немесе шарт аяқталған жағдайда клиенттерді көмекпен қамтамасыз ету үшін шаралар қолданады. Кәсіби қатынастардың аяқталуы.

А. Психологтар клиент психолог қызметіне көбірек мұқтаж емес екені анық болған кезде өзінің араласуын тоқтатады,одан әрі психокоррекция пайда болмайды, психокоррекцияның жалғасы зиян келтіруі мүмкін.

Б. Психокоррекцияны тоқтатар алдында психолог клиенттің маңызды қажеттіліктерін талқылайды және терапияны тоқтату бойынша тиісті дайындық жүргізеді немесе клиентті басқа мамандарға беру бойынша күш салады.

5. Ішкі әлем және құпиялылық құқығы

5.01. Құпиялылық шектеулерін талқылау
А. Психологтар кәсіби немесе ғылыми қарым-қатынас орнатқан адамдармен немесе ұйымдармен талқылайды: (1) топтық, ерлі-зайыпты және отбасылық психокоррекцияға немесе ұйымдастырушылық консультация беруге қоса берілетін шектеулерді қоса алғанда, құпиялылықты қажетті шектеу және(2) жұмыс кезінде алынған ақпаратты пайдалану мүмкіндігі.
Б. Құпиялылық мәселелерін талқылау психологиялық жұмыстың ең ерте кезеңдерінде өтуі тиіс.

В. Клиенттің келісімімен алынған сұхбат жазбасы клиенттің рұқсатымен ғана кәсіби мақсаттарда пайдаланылуы мүмкін.

5.02. Құпиялылықты сақтау

Психологтардың басты міндеті психологтармен жұмыс істеуге тура келетін барлық адамдардың құпиялылығын сақтау болып табылады.
5.03. Клиенттің ішкі әлеміне енуді азайту
А. Клиенттің ішкі әлеміне кіруді болдырмау үшін психологтар жазбаша және ауызша есептерге, қорытындыларға және т.б. қарым-қатынас жүзеге асырылған ақпаратты ғана қосады.
Б. Психологтар пациенттерден клиникада немесе кеңес беру кезінде клиенттерден алынған құпия ақпаратты талқылайды және жеке немесе топтық клиенттер, студенттер, эксперимент қатысушылары, супервизорлар немесе жалдаушылар туралы деректерді тек ғылыми немесе практикалық міндеттерге сәйкес және талқылау шекарасын айқын білдіретін адамдармен ғана бағалайды.
5.04. Жиналған ақпараттың сақталуын және қол сұғылмауын қамтамасыз ету
Психологтар жазбаша, автоматтандырылған немесе басқа түрдегі ақпаратты жинау, өңдеу және сақтау кезінде құпиялылықтың қажетті деңгейіне жауап береді. Психологтар олар заңға және этика кодексіне сәйкес жинайтын ақпаратты сақтайды және пайдаланады. 
5.05. Ақпаратты жария ету
А. Психологтар жеке тұлғаның келісімінсіз құпия ақпаратты заңмен міндеттейтін немесе заңмен рұқсат етілген жағдайларда ғана ашады: 1) клиенттерге қажетті кәсіби көмекті қамтамасыз ету, 2) талап етілетін кәсіби консультациялар өткізу,3) Клиентті зиян келтіруден қорғау.

Б. Психологтар клиенттен тиісті рұқсат болған жағдайда құпия ақпаратты да жария ете алады. 
5.06. Кеңестер

Әріптестермен кеңес беру кезінде психологтар пациентті, клиентті, эксперимент қатысушысын немесе психологта құпия қарым-қатынас болған басқа адамдарды сәйкестендіруге алып келуі мүмкін, құпия ақпаратты жария етуге рұқсат алынған жағдайларды қоспағанда, құпия ақпаратпен бөлінбейді. Психологтар кеңес өткізу үшін қажетті ақпаратты ғана ұсынады.

5.07. Деректер базасындағы құпия ақпарат. 
А. Психологиялық қызметтердің реципиенттерімен келісілмеген құпия ақпаратты деректер базасына немесе адамдарға қол жетімді жазбалар жүйесіне енгізген кезде психологтар жеке деректерге басып кіруді болдырмау үшін кодтауды немесе басқа да техникалық тәсілдерді пайдалануы тиіс.

Б. Тексеру үшін тексеру хаттамаларын үшінші тұлғаларға ұсына отырып, психолог тексеруге қатысушыларды сәйкестендіруге мүмкіндік беретін ақпараттың болмауы туралы қамқорлық жасауы тиіс.

В. Егер сәйкестендіруші ақпаратты жою мүмкін болмаса, психолог сәйкестендірілетін қатысушылардан осы ақпаратты үшінші тұлғаларға беруге рұқсат алуы тиіс. 
5.08. Құпия ақпаратты дидактикалық немесе өзге де мақсаттарда пайдалану
А. Психологтар өзінің жарияланымдарында, дәрістерінде немесе басқа да көпшілік алдында сөйлеген сөздерінде, егер мүдделі тараптардың жазбаша немесе өзге де заңды келісімі алынбаған болса, оны берген адамдарға немесе ұйымдарға қатысты сәйкестендірілуі мүмкін құпия ақпаратты жарияламайды.

Б. Ғылыми немесе кәсіби талқылау кезінде психологтар талқыланатын адамдар немесе ұйымдар туралы құпия ақпаратты үшінші тұлғалар сәйкестендіре алмайтындай және егер олар өздерін білсе, талқылау оларға зиян келтірмеуі үшін өзгертуі тиіс.
5.09. Құпия ақпаратты қорғау
Психолог жеке жұмыс қабілетін жоғалтқан немесе қайтыс болған жағдайда, жазбалар мен деректер алынған немесе жоғалған жағдайда құпия ақпаратты қорғауға алдын ала дайын болуы тиіс.

5.10 Құпия ақпаратқа құқық.  
Құпия ақпаратқа құқық заңмен және тараптардың келісімі бойынша айқындалады.

6. Оқыту, тренингтер, супервизия, материалдарды зерттеу және жариялау

6.01. Білім беру және тренингтік бағдарламаларды құру
Білім беру және тренингтік бағдарламаларға жауап беретін психологтар бағдарламалардың дұрыс салынғанына, оларда барлық қажетті материалды пайдаланылғанына және олар лицензиялау, сертификаттау талаптарына және бағдарламаларды өткізу мақсаттарына сәйкес келетініне сенімді болуы тиіс.
6.02. Білім беру және тренингтік бағдарламалардың сипаттамасы. 
Психологтар өзі өткізетін білім беру және тренингтік бағдарламаларға жауапты. Жүргізілетін бағдарламалар өз сипаттамасында осы бағдарламалардың мақсаттары, міндеттері және табысты іске асыру тәсілдері болуға тиіс. Бұл бағдарламалар туралы ақпарат барлық мүдделі тараптарға қолжетімді болуы тиіс.
6.03. Оқытудағы нақтылық және объективтілік.
А. Оқыту немесе тренинг өткізу кезінде психологтар білім алушыларға дұрыс ақпарат береді.

Б.Оқыту немесе тренингпен айналыса отырып, психологтар білім алушыларға өз әсерін сезінеді және оларға жағымсыз әсерлерді болдырмау үшін барлық мүмкіндіктерді жасайды. 
6.04. Студенттерді бағалау және супервизияны жүзеге асыру
А. Оқу және супервизорлық қатынаста психологтар студенттермен және супервизирленушілермен қажетті кері байланыс орнатады.
B. Психологтар студенттер мен супервизацияланушыларды бағдарламада белгіленген талаптарға сәйкес олардың нақты жетістіктері негізінде бағалайды. 
6.05. Зерттеуді жоспарлау
А. Психологтар ғылыми және этикалық стандарттарға сәйкес зерттеу жүргізіп, есеп береді.
Б. Психологтар зерттеуді дұрыс емес нәтижелер алуды азайту үшін жоспарлайды. 
В. Зерттеуді жоспарлай отырып, психологтар этикалық кодекске сәйкес этикалық мәселелерді шешеді. Этикалық мәселелерді шешу қиын болған жағдайларда психологтар Қазақстан психологтарының Ұлттық қауымдастығының қоғамдық комиссиясымен, әріптестермен немесе басқа да қолайлы тәсілмен кеңес алу туралы шешім іздейді.

Г. Зерттеуді жоспарлай отырып, психологтар зерттеуге қатысатын адамдардың және зерттеуге байланысты басқа да адамдардың құқықтары мен амандығын қорғау бойынша барлық мүмкіндіктерді жасайды, ал егер зерттеу жануарларға эксперименттерді қамтитын болса, онда оларға да қамқорлық жасайды.

6.06. Жауапкершілік 
Зерттеу жүргізгенге дейін (зерттеу тек анонимдік сериядан, ашық бақылаулардан немесе ұқсас эксперименттерден тұратын жағдайларды қоспағанда) психологтар зерттеу мәні мен барлық мүдделі тараптардың жауапкершілігі туралы қатысушылармен өзара түсіністікке қол жеткізеді.

А. Зерттеулер жүргізе отырып,  психологтар қатысушылардың жеке дара және игілігіне аса назар аудару.
Б. Психологтар зерттеудің этикалық сәттері үшін, оларды өздері немесе оның басшылығымен жүргізетініне қарамастан, жауапты болады. 
B. Зерттеушілер мен ассистенттердің өздері дайындаған тапсырмаларды ғана ұсынуға құқығы бар.

Г. Зерттеуді дайындау және жүргізу кезінде психологтар зерттеу барысында құқықтары қандай да бір түрде нұқсан келтірілуі мүмкін адамдарды қорғауға ерекше назар аударады. 
6.07. Зерттеудің Заңға және стандарттарға сәйкестігі
Психологтар адамдар мен жануарларға қатысты талаптарды сақтауға ерекше назар аудара отырып, зерттеулер жүргізуге қойылатын қолданыстағы заңнамаға және кәсіби талаптарға сәйкес зерттеуді жоспарлайды және жүргізеді.

6.08. Зерттеуге рұқсат. 
Кез келген зерттеу жүргізілетін жұмыстар үшін жауапкершілікті өзіне алуға дайын кәсіби ұйымда бекітуден өтуі тиіс. Зерттеуге рұқсат алу үшін психологтар олардан қажетті барлық ақпаратты ұсынуы тиіс. Психологтар бекітілген хаттамаға сәйкес зерттеу жүргізуі тиіс.
6.09. Зерттеуге саналы келісім
А. Қатысушылардың зерттеуге саналы келісімін алу үшін психологтар қатысушыларға түсінікті терминологияны және оларды түсінуге қол жетімді тілді пайдаланады.
Б. Психологтар оларға зерттеудің мазмұнын, қатысушылардың кез келген уақытта зерттеуден шығу, келісім шартты бұзу құқығын, зерттеуден шығу үшін қандай да бір санкциялардың жоқтығын түсіндіреді. Психологтар қатысушыларды олардың шешіміне әсер ететін барлық жағдайлар туралы ескертеді және ықтимал қатысушыларды қызықтыратын барлық нәрселерді түсіндіреді.

В. Зерттеуге студенттер немесе қарамағындағылар қатысқан кезде психологтар болжанатын қатысушыларды зерттеуге қатысудан бас тартқаны үшін немесе одан шыққаны үшін оларға қарсы ықтимал санкциялардан қорғау үшін арнайы шаралар қабылдауы тиіс.

Г. Зерттеуге қатысу оқу бағдарламасының немесе курстың қажетті бөлігі болып табылатын жағдайларда, болжанатын қатысушылардың басқа баламалы қызметті таңдау мүмкіндігі болуы тиіс.

Д. Ресми түрде саналы келісім бере алмайтын адамдарға да психологтар: 1) зерттеу кезінде олармен не болып жататыны туралы жеткілікті түсінік беруге, 2) олардан қолайлы келісім алуға, 3) қорғаншылықты жүзеге асыратын адамдардан немесе мекемелерден тиісті рұқсат алуға міндетті.
6.10. Бейнежазу немесе суретке түсіру кезіндегі саналы келісім
Зерттеуде қатысушыларды сәйкестендіруге мүмкіндік беретін бейнежазбаларды немесе өзге де жазба нысандарын пайдаланған кезде психологтар оған қатысушылардың келісімін алуы тиіс.

6.11. Ақпаратты пайдалану

Психологтар зерттеу қатысушыларын сәйкестендіруші ақпаратты одан әрі пайдалану туралы және осы ақпаратты рұқсатсыз пайдалануды болдырмау мүмкіндігі туралы хабардар етеді.
6.12. Араласуды шектеу

Зерттеу жүргізе отырып, психологтар қатысушылармен немесе деректер көздерімен тек зерттеу ойына қажетті шеңберде және ғылыми қызметкерлер ретінде психологтардың рөлдеріне сәйкес өзара іс-қимыл жасайды.
6.13. Зерттеуге қатысушыларды қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету
А. Психологтар қатысушыларға зерттеудің ойы, нәтижелері мен қорытындылары туралы қажетті барлық ақпаратты алу мүмкіндігін қамтамасыз етеді,сондай-ақ оларда бар зерттеу туралы қате түсініктерді түзетуге көмектеседі.

Б. Егер ғылыми немесе гуманистік себептер қатысушыларға қажетті ақпаратты беруге мүмкіндік бермесе, психологтар мұндай шектеулердің жағымсыз салдарын азайту үшін барлық мүмкіндіктерді жасайды.
6.14. Зерттеуге қатысушыларды көтермелеу
Психологтар зерттеуге қатысушыларды көтермелеу және олардың әл-ауқатын жақсарту үшін барлық мүмкіндіктерді жасайды.

6.15. Нәтижелерді жариялау
А. Психологтар ойдан еш нәрсе шығармайды, деректерді фабрикацияламайды және өз жарияланымдарындағы нәтижелерді бұрмаламайды. 
Б. Жарияланған материалдарда қателіктер табылған жағдайда психологтар оларды түзету үшін барлық мүмкіндіктерді жасайды.

6.16. Плагиатқа жол берілмеуі
Психологтар, тіпті егер бұл жұмыстар немесе деректер көздері олар цифрланған болса да, өз жұмыстары үшін бөтен жұмыстардың бөліктерін немесе құрамдас бөліктерін бермейді.
6.17. Деректерді екінші рет жариялау
Психологтар жарияланған деректерді түпнұсқалық ретінде жарияламайды. Психологтар жарияланған мәліметтерді тиісті түсіндірмелермен бірге жариялай алады.

6.18. Деректер алмасу 
Зерттеу нәтижелерін жариялағаннан кейін психологтар өздерінің қорытындылары жасалған деректерді жақын мәселелерімен айналысатын немесе талдауды қайталай отырып, Қорытындыларды қайта тексеруге ниет білдірген басқа да құзыретті кәсіпқойлардан жасыруға құқығы жоқ. Деректерді басқалармен пайдаланған кезде қатысушылардың құпиялылығы қамтамасыз етілуі тиіс. Деректерге авторлық құқықтар оларды жиналған тарапқа тиесілі.

6.19. Кәсіби рецензиялау
Психологтар, басылымға, грантқа немесе басқа да мақсаттарға ұсынылған материалдарға рецензиялаушы материалдарды өздері рецензиялайтын материалдардың құпиялылығы мен авторлық құқықтарын құрметтейді.

7. Этикалық мәселелерді шешу

7.01. «Психологтың Этикалық Кодексін» білу
Психологтар осы Кодекспен, этикалық мәселелерге қатысты басқа да материалдармен таныс болуы және осы нормалардың психологиялық жұмысқа қолдануын көрсетуі тиіс. Этикалық нормаларға қатысты білмеу, түсініспеушілік немесе жаңылысу әдепке жатпайтын мінез-құлықты ақтауға болмайды.
7.02. Этикалық мәселелердің пайда болуы
Психолог нақты жағдайда немесе этикалық кодекс негізінде іс-әрекеттер сериясында этикалық мәселелерді дербес шеше алмайтын жағдайларда анағұрлым тәжірибелі психологтардан кеңес алады.

7.03. Этикалық нормалар мен қызметтік міндеттер арасындағы қайшылықтар
Егер психологтың қызметтік міндеттері осы этикалық кодекске қайшы келсе, психолог осы Кодекске сәйкес қайшылық мәнін ерте анықтауға және оны жоюға тырысады.
7.04. Этикалық бұзушылықтарды бейресми жою
Психологтар басқа психологтың этикалық бұзушылықтары туралы білетін жағдайларда, егер бұл жағдайдың формалды емес, қолайлы шешілуіне ықпал ететін болса және бұл ретте құқықтары мен құпиялылығы бұзылмайтын болса, олар бұған назар аударады.

7.05. Этикалық бұзушылықтар туралы хабарлама
Егер этикалық бұзушылық стандартқа сәйкес формалды емес жолмен жойылмаса немесе ол қолайлы түрде жойылмаса, психологтар, егер олардың әрекеттері құпиялылық құқығына қайшы келмесе, бұзушылықтарды жою бойынша одан әрі іс-қимыл жасайды.

7.06. Этикалық мәселелерді шешудегі ынтымақтастық
Этикалық мәселелерді шешуде психологтар Қазақстан психологтарының Ұлттық қауымдастығымен немесе олар жататын басқа да қоғамдық бірлестіктермен ынтымақтасады. Ынтымақтастықтан бас тарту өзі этикалық бұзушылық болып табылады.
7.07. Негізсіз шағымдар
Психологтар толық негізделмеген, жасырын берілген немесе қоғамдық құқықтарды қорғау емес, психологтың беделін түсірудің мақсатын көздейтін этикалық талаптарды талқылауға жол бермейді.